مقدمه
دوره اول ریاست‌جمهوری ترامپ، عصر فشارهای تحریمی بر فروش نفت ایران بود. سیاستی که در عصر بایدن نیز به صورت جدی‌تر دنبال شد تا محدودیت‌های بیشتری را بر صادرات سوخت کشورمان تحمیل نماید.[1] دوران دوم ترامپ نیز تداوم این رویکرد را به شکلی آشکارتر نشان می‌دهد. او با صدور دستورالعمل‌های اجرایی تازه، تهدید به تحریم ثانویه علیه هر نهاد یا کشوری که با ایران معامله نفتی داشته باشد و حتی فشار بر متحدان اروپایی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه، کوشید تا جریان فروش نفت ایران را به صفر برساند. اما واقعیت‌های میدانی به گونه‌ی دیگری پیش رفت. به شکلی که تحول صادرات حامل‌های انرژی ایران نشان می‌دهد «تلاش‌های غرب برای کاهش فروش نفت ایران، با شکست مواجه گردید.»
فروش 2.1 میلیون بشکه در روز: ایران چگونه از فشار حداکثری عبور کرد؟
تحول نظم جهانی که طی سالیان گذشته از طریق افزایش تعاملات کشورمان با قدرت‌های بزرگ مستقل شتاب گرفته بود، اکنون به مانعی نفوذناپذیر در برابر فشارهای غرب علیه ایران تبدیل شده است. چین و روسیه، به عنوان دو قطب اصلی این نظم نوظهور، نه تنها از همراهی با تحریم‌ها علیه ایران سر باز زدند، بلکه آشکارا مشروعیت حقوقی و سیاسی این محدودیت‌ها را رد می‌کنند.[2] رویکردی که از سوی پکن و مسکو، هم در قبال تحریم‌های آمریکا و هم در مورد تحریم‌های سازمان ملل مشهود است. گسترش روابط ایران با کشورهای غیرغربی مثل روسیه و چین، در کنار تضعیف متولیان تحریم (آمریکا و سازمان ملل) زمینه را برای تداوم و حتی گسترش صادرات نفت ایران فراهم کرد.[3] از این رو تهران از طریق سیاست‌هایی مثل «تنوع‌بخشی به مسیرهای صادراتی، دسترسی به واسطه‌ها، استفاده از ناوگان سایه و بکارگیری سامانه‌های تبادل غیردلاری پول» توانایی خود در دور زدن محدودیت‌ها را به اثبات رساند.[4]
در این میان، ماه سپتامبر ۲۰۲۵ نقطه عطفی در آشکارسازی عملکرد مثبت کشورمان است. بر پایه گزارش‌های معتبر ردیابی کشتی‌ها، میانگین صادرات روزانه نفت ایران در این ماه به دو میلیون و 127 هزار بشکه بشکه رسید؛[5] رکوردی که بالاترین سطح ماهانه در کل سال ۲۰۲۵ به شمار می‌رود. لازم به ذکر است که میانگین کل صادرات نفت ایران در سال ۲۰۲۵ حدود ۱.۸ میلیون بشکه در روز برآورد شده است؛ عددی که در مقایسه با سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰ که صادرات گاهی به زیر 100 هزار بشکه سقوط کرده بود،[6] پیشرفتی چشمگیر را نشان می‌داد. بیش از ۸۷.۳۵ درصد این حجم عظیم، یعنی حدود ۱,۸۵۸,۵۹۶ بشکه در روز، مستقیماً به مقصد چین صادر می‌شود که از بی‌توجهی این کشور به تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران حکایت دارد.
صادرات فروش نفت ایران (منبع، بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها)[7]
عصر کم‌اثر شدن تحریم‌ها
افزایش فروش نفت ایران، تأییدی بر موثر بودن راهبرد بلندمدت مقاومت اقتصادی تلقی می‌گردد. تحریم‌های سازمان ملل نیز، که زمانی ابزاری کارآمد برای انزوای بین‌المللی به شمار می‌رفتند، اکنون بیشتر جنبه روانی دارند[8] و تأثیر عملی‌شان بر اقتصاد ایران به حاشیه رانده شده است. این دیدگاه با داده‌های میدانی همخوانی دارد: افزایش صادرات، تثبیت درآمدهای ارزی و گسترش روابط تجاری با کشورهای غیرغربی، همگی در صعود فروش نفت ایران موثر بوده‌اند.
در عصری که قدرت‌های نوظهور مانند چین و روسیه، حاضر به تبعیت بی‌قیدوشرط از هژمونی غربی نیستند[9] و سازمان ملل نیز به دلیل ضعف‌های داخلی، قادر به اعمال اراده جمعی نیست،[10] ایران توانسته جایگاه خود را به عنوان صادرکننده‌ای پایدار در بازار جهانی انرژی تثبیت کند. این واقعیت، فراتر از آمار و ارقام، نشانه‌ای از یک دگرگونی عمیق در نظم بین‌المللی است؛ جایی که تحریم دیگر سلاحی کارآمد نیست و همکاری‌های کشورهای مستقل، عامل خنثی‌سازی اجماع غربی‌ها شده است.[11]
توصیه‌ها
سیاستمداران ایران بایستی از طریق سرمایه‌گذاری هدفمند در پالایشگاه‌های فراسرزمینی و بنادر کلیدی (مانند چابهار-گوادر یا فجیره) و تملک سهام شرکت‌های دخیل در جریان صادرات نفت، کنترل کشورمان بر جریان نفت از مبدأ تا مقصد را افزایش دهند. از این طریق می‌توان بخشی از آسیب‌پذیری فروش نفت کشورمان را در برابر ردیابی‌ها و فشارهای خارجی کاهش داد. علاوه بر این، تهران باید دیپلماسی انرژی را به دیپلماسی پولی پیوند بزند و با تسریع در ایجاد سبد ارزی مشترک با اعضای بریکس و شانگهای (مخصوصا قدرت‌های بزرگ چین و روسیه) دلارزدایی از معاملات نفت را به یک استاندارد منطقه‌ای تبدیل کنند؛ این راهبرد، تحریم‌های مالی آمریکا را بی‌اثر ساخته و پایداری درآمدهای ارزی را در برابر نوسانات ژئوپلیتیکی تا حد قابل توجهی تضمین خواهد کرد.
[1] صفحه شخصی «آنتونی بلینکن» وزیر امور خارجه بایدن، 13 آگوست 2021
https://x.com/SecBlinken/status/1426194973893054473
[2] تارنمای بنیاد کارنگی، آگهی ترحیم برای برجام، 22 اکتبر 2025
https://carnegieendowment.org/posts/2025/10/iran-deal-jcpoa-obituary?lang=en
[3] روزنامه واشنگتن تایمز، ایران برای مقابله با تحریم‌های سازمان ملل آماده می‌شود، 19 اکتبر 2025
https://www.washingtontimes.com/news/2025/oct/19/iran-prepares-counteract-un-backed-sanctions/
[4] مجله توسعه خاورمیانه، مقاومت ساده است، انعطاف‌پذیری پیچیده: تحریم‌ها و ترکیب تجارت ایران، چهارم دسامبر 2024
https://doi.org/10.1080/17938120.2024.2417624
[5] بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها، صادرات نفت ایران در ماه سپتامبر به بالاترین حد خود در سال ۲۰۲۵ رسید که نشان‌دهنده‌ی شکاف‌های موجود در اجرای تحریم‌ها است، 23 اکتبر 2025
[6] مرکز تحلیل راهبردی و بین‌الملل، چرایی افزایش فروش نفت ایران با وجود فشارحداکثری 2، 25 فروردین 1404
https://last.isacenter.ir/2140401251130-2/#_ftn2
[7] بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها، صادرات نفت ایران
https://www.fdd.org/analysis/2025/08/25/irans-oil-export/
[8] تارنمای تحلیلی بولتین، چرا قمار اروپا علیه ایران در مورد مکانیسم ماشه نتیجه معکوس خواهد داد؟ یکم اکتبر 2025
https://thebulletin.org/2025/10/why-europes-snapback-gamble-against-iran-will-backfire/
[9] تارنمای موسسه واشنگتن، چهار کلید برای اجرای اسنپ بک در ایران، هشتم اکتبر 2025
https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/four-keys-iran-snapback-implementation
[10] مجله بین‌المللی آموزش، فناوری و علوم اجتماعی، بررسی ساختار و اصلاحات شورای امنیت سازمان ملل متحد برای اعمال مؤثر تحریم‌های بین‌المللی، 13 ژانویه 2025
https://ijitsc.net/index.php/journal/article/view/132
[11] فارین پالیسی، چرا تحریم‌های نفتی دیگر کارساز نیستند؟ 23 جولای 2025
https://foreignpolicy.com/2025/07/23/oil-sanctions-washington-russia-iran-china/
